عنصر بعدی حجم است که دارای سه بعد طول و عرض و ارتفاع یا عمق می باشد. همانطور که حرکت خط در فضا سطح را بوجود می آورد، حرکت سطح در فضا حجم را میسازد. اشیاء مادی در طبیعت هر قدر هم که دارای ارتفاع یا عمق بسیار کمی باشند اما حجم هایی هستند که بخشی از فضا را اشغال می کنند. برخلاف سطح که به ندرت در طبیعت یافت می شود، حجم به اشکال و بافت های گوناگون در دو قالب منتظم مانند بلورها و تخم پرندگان و غیر منتظم مانند صخره ها و درخت ها وجود دارد.
حجم ممکن است همیشه ملموس و مادی نباشد ولی از نظر بصری وجود داشته باشد که به آن حجم مجازی گفته می شود مانند برجسته نمایی هایی که در نقاشی و طراحی حجم بکمک سایه روشن و رنگ و یا با تغییر در شکل و اندازه آن ها القا می شود. ثبت سه بعدی احجام در عکاسی نیز بواسطه وجود نور و سایه روشن صورت می گیرد. بدین معنی که با نوعی نورپردازی می توان سایه روشن احجام را از بین برد و آن ها را بصورت دو بعدی و مسطح نمایش داد. لذا نور نقش تعیین کننده ای در بازنمایی حجم و خصوصیات آن (نوع بافت وغیره) دارد (تصویر31). حرکت مخاطب به دور حجم نیز از دیگر عوامل مأثر در تعریف خصوصیات سه بعدی آن است. بنابراین نور و حرکت حجم را ساخته و حجم نیز فضا را شکل می دهد.
تصویر -31- بازنمایی حجم مجازی در آثار نقاشی و عکاسی به کمک سایه روشن و نور
همانند عناصر قبلی، حجم نیز می تواند بصورت بصورت تو پر (مثبت) و یا تو خالی (منفی مانند فضای داخل کلاس) باشد که احجام توپر دارای واقعیت بیرونی و احجام تو خالی دارای واقعیت درونی و بیرونی هستند. فضایی که یک حجم اشغال می کند مثبت و فضای مابین احجام یا حفره های تو خالی آن منفی نامیده می شود.
همانطور که سه شکل دایره، مربع و مثلث به عنوان اشکال پایه برای سطح نام برده شدند کره، مکعب و هرم را نیز می توان به عنوان احجام هندسی پایه نام برد که همه احجام طبیعی و مصنوعی از ترکیب یا تغییر شکل این سه حجم پایه بوجود می آیند (تصویر32).
تصویر -32استفاده از احجام اصلی در طراحی محصول و معماری
موزه لوور پاریس
به دلیل سه بعدی بودن حجم، در ساختن آن علاوه بر دقت در تناسبات اجزای آن، باید به دیگر اشکالی که اطراف آن است و فضای زمینه اش نیز توجه داشت. به عبارت دیگر نمایش حجم در فضا و روابط متقابل آن با فضای پیرامونش اصل مهم مجسمه سازی است.
نوعی از آثار حجمی که از یک سو با نقاشی و از سوی دیگر با معماری در ارتباط است را نقش برجسته یا رولیف گویند که در آن اشیاء وپیکره ها بصورت کم و بیش برآمده از سطح نمایش داده می شوند. گاهاً از نقش برجسته برای ثبت رویدادهای تاریخی و افسانه ای در بناهای مهم بهره برده شده است مانند تخت جمشید و طاق بستان (تصویر33).
تصویر -33- رولیف
حجم علاوه بر اهمیتش در معماری، صنایع دستی و طراحی صنعتی، عنصر اصلی کار مجسمه سازان است. ارزش و اهمیت حجم به تمام و کمال در مجسمه سازی و کار با حجم (با توجه به قابلیت های شکل پذیری مواد، رنگ، بافت و جنس) ظاهر می شود.در مجسمه سازی بطور خلاصه حجم به دو گونه مستقیم و غیر مستقیم ساخته می شود. در روش مستقیم ورقها بطور مستقیم بریده شده و کنار هم قرار گرفته و جوش میخورند و فرم حجم را می سازند اما در روش غیر مستقیم از طریق اضافه نمودن گل به آماتور یا محوراصلی فلزی به تدریج به شکل نهایی رسیده و سپس با مواد سختتری مانند برنز ریختهگری میکنند.
از مجسمه سازان بنام می توان به پرویز تناولی، اگوست رودن (فرانسوی)، ماکس ارنست (آلمانی)، ژان آرپ (آلمانی-فرانسوی)، آلبرتوجاکومتی و ماکس بیل (سوئیسی)، کنستانتین برانکوزی (رومانیایی) تصویر20و ،21هنری مور و باربارا هپورت (انگلیسی)، آرنولدو پومودورو(ایتالیائی)، رنه مارگریت (بلژیکی)، الکساندر کالدر و دونالد جاد و ارنست تروا و پیتر آگوستینی (امریکایی)، ایسامو نوگوچی (ژاپنی-امریکایی)و نائوم گابو (روسی) اشاره کرد. در تصویر 34نمونه آثار مجسمه های موجود در سطح شهر اصفهان، نمونه های آثار نگهداری شده در موزه هنرهای معاصر تهران و سایر آثار مجسمه سازان نام برده شده دیده می شود.
جوهریان (نماد اصفهان) ، تناولی
فخری ، گروسیان
آخوندزاده ، ارژنگ
موزه تهران:
تناولی ، جاکومتی
مارگریت ، ماکس ارنست
مور ، پومودورو
آرپ ، هپورت
کالدر-فلامینگو ، جاد
ایسامو نوگوچی ، گابو
